Քաղաքագիտություն։ Քաղաքական կուսակցություններ

Ամեն մի ժողովուրդ ունի այնպիսի կառավարություն, ինչպիսին վաստակել է: Ժոզեֆ Մեստր
Ներածություն

Կուսակցությունները հասարակության քաղաքական համակարգի կարևորագույն տարրերն են, միմյանց հետ մրցակցող քաղաքական ծրագրերի կրողներ, որոնք միևնույն ժամանակ արտահայտում են որոշակի սոցիալական խմբի շահեր, պահանջմունքներ և նպատակներ:Կուսակցություն հասկացությունը ժամանակակից օտարալեզու գրականության մեջ նշվում է «պարտիա» տերմինով: Այս տերմինը առաջացել է լատիներեն «pars» կամ «partis» բառից, որը նշանակում է «մաս» և օգտագործվել է մարդկանց մի որոշակի խումբ, որոշակի մաս մատնանշելու համար։
     

Նյութի բովանդակությունը՝

• Քաղաքական կուսակցությունների առաջացումը և էությունը
• Ի՞նչ է քաղական կուսակցությունը, ըստ Կլաուս Ֆոն Բոյմենի
• Քաղաքական կուսակցությունների տիպաբանությունը
• Կուսակցական համակարգերը՝ միակուսակցական, երկկուսակցական, բազմակուսակցական
  
  Քաղաքական կուսակցությունների առաջացումը և էությունը

Պամությունից հայտնի է, որ տարբեր քաղաքական համակարգերում մարդիկ կազմակերպվել են իրենց շահերը պաշտպանելու համար: Կազմակերպվել են նաև, որպեսզի իրենց կամքը թելադրեն ուրիշներին: Այս իմաստով քաղաքական կուսակցությունները գոյություն են ունեցել դեռևս հին Հունաստանում և Հռոմում, ինչպես նաև միջնադարյան Եվրոպայում:
Կուսակցություն տերմինը առաջացել է լատիներեն /pars-մաս/ բառից: Մասնագիտական գրականության մեջ առավել տարածված է այն տեսակետը, համաձայն որի քաղաքական կուսակցությունների ձևավորման պատմության մեջ առանձնացվում են հետևյալ ձևավորման էտապները։

Ձևավորման էտապները 

1. Արիստոկրատական կարերիստներ (ֆրանս. Coterie- խմբակ, մարդկանց համախմբված խումբ, որոնք հետապնդում էին ինչ-որ խմբակային նպատակներ)
2. Քաղաքական ակումբներ (անգլ. Club-ակումբ)
3. Հասարակական կազմակերպություն, որը գործնական և քաղաքական նպատակներով միավորում է որոշակի շրջապատի, մասնագիտության մարդկաց
4. 18-րդ դարի ֆրանսիական հեղափոխության շրջանում քաղաքական կուսակցությունների անվանում` (օրինակ` Յակոբինների ակումբ)
5. Մասսայական կուսակցություններ

Նշված էտապները անցել են միայն անգլիական երկու կուսակցությունները` լիբերալները (վիգերը) և պահպանողականները (տորիները): Ժամանակակից մյուս քաղաքական կուսակցությունների պատմությունն համեմատաբար ավելի կարճ է: Դրանց մեծամասնությունը ձևավորվել են որպես մասսայական կուսակցություններ:

Ի՞նչ է քաղաքական կուսակցությունը 

Քաղաքական կուսակցությունների մասին առաջին գիտական պատկերացումները կապված են այնպիսի մտածողների ու քաղաքական գործիչների հետ, ինչպիսիք են` Մոնտեսքիոն, Ռուսսոն, Վաշինգտոնը, Մեդիսոնը և ուրիշներ: 20-րդ դարի վերջին տասնամյակներում քաղաքական կուսակցությունների կարևորագույն հիմնահարցերի ուսումնասիրության բնագավառում կարևոր ներդրում ունեն Կլաուս Ֆոն Բոյմեն, Ժ. Բլոնդոնը, Ֆ. Բրոն, Կ. Լոուսոն, Ռ. Մակրիդիսը, Ռ. Շվորցենբերգը և ուրիշներ: Նշված բոլոր հեղինակները տարբեր առիթներով փորձել են պատասխանել հետևյալ հարցին։

Ըստ Գերմանացի քաղաքականագետն Կլաուս Ֆոն Բոյմենի, քաղաքական համակարգում կուսակցություններն իրականացնում են հետևյալ հիմնական ֆունկցիաները՝

• Նպատակի որոշումը, 
• Հասարակական շահերի միավորումը և արտահայտումը
• Քաղաքացիների ակտիվացումը 
• Հասարակական կարծիքի դաստիարակում
• Պառլամենտի և երկրի բնակչության միջև առկա քաղաքական կապերի ապահովում

Քաղաքական կուսակցությունների տիպաբանությունը

Քաղաքական կուսակցությունները իրենց բազմազանությամբ հանդերձ միմյանցից տարբերվում են և դասակարգվում են տարբեր չափանիշներով։ Կուսակցությունների դասակարգման ամենատարածված չափանիշներից մեկը գաղափարախոսությունն է (ծագել է «նախատիպ», «գաղափար» և «բառ», «միտք», «ուսուցում» բառերից)։ Շատ հաճախ կուսակցությունները իրենց անվանումը ստանում են ըստ իրենց որդեգրած գաղափարախոսության։ Այս չափանիշով առանձնացվում են՝

• Մարքսիստական
• Սոցիալիստական
• Կոմունիստական
• Լիբերալ
• Պահպանողական կամ Կոնսերվատիվ
• Ազգայնական
• Ֆաշիստական և այլ կուսակցություններ։

Հաջորդ չափանիշը սոցիալական կազմն է։ Ըստ սոցիալական կազմի առանձնացվում են՝

• Բանվորական
• Գյուղացիական
• Երիտասարդական
• Մտավորականական 

Կուսակցությունների տիպաբանության հաջորդ չափանիշը նրանց գործունեության գործելաոճն է։ Սրա հիման վրա առանձնացվում են 3 տիպի կուսակցություններ՝

• Ավանգարդային
• Նախընտրական
• Պառլամենտական կուսակցություններ

Կուսակցական համակարգերը

Քաղաքական համակարգում կուսակցությունների գործունեությունը մեծապես պայմանավորված է տվյալ երկրում գործող կուսակցական համակարգով։ Իր հերթին այս կամ այն կուսակցական համակարգի ձևավորումը պայմանավորված է մի շարք հանգամանքներով՝ քաղաքական համակարգի բնույթով, սահմանադրությամբ, ընտրական օրենսդրությամբ և այլն։ Կուսկացական համակարգերը դասակարգվում են 3 խմբի՝

• միակուսակցական,
• երկկուսակցական,
• բազմակուսակցական։

Միակուսակցական համակարգում պետական իշխանության և կառավարության ձևավորման իրավունքը վերապահված է մեկ կուսակցության, որը մոնոպոլ կերպով ձևավորում է պետական իշխանության բոլոր ինստիտուտները: Այստեղ կարող են գործել այլ կուսակցություններ ևս, որոնք սակայն քաղաքական գործընթացների վրա էական ազդեցություն չունեն և չեն կարողանում մասնակցել պետական իշխանության իրականացմանը: Միակուսակցական համակարգի դասական օրինակներ են Չինաստանը, Կուբան, որտեղ գերիշխող է կոմունիստական կուսակցությունը, որն էլ երկարաժամկետ կտրվածքով միանձնյա ղեկավարում է պետությունը:


Երկկուսակցական համակարգ հասկացություն օգտագործվում է ԱՄՆ-ի կամ Մեծ Բրիտանիայի քաղաքական համակարգը բնութագրելու համար, սա ամենևին չի նշանակում, թե այդ երկրների քաղաքական կյանքում գոյություն ունեն միայն երկու քաղաքական կուսակցություններ, այստեղ գլխավորապես հաշվի է առնվում այն փաստը, որ քաղաքական իշխանությունն իրականացնում են իրար հաջորդող երկու քաղաքական կուսակցությունները: Ինչպես, օրինակ, դեմոկրատական և հանրապետական կուսակցություններն ԱՄՆ-ում, պահպանողական և լեյբորիստական կուսակցություններն Անգլիայում: Այդ համակարգերը կարելի է անվանել նաև դասական «երկկուսակցական» համակարգ, որովհետև ուրիշ այլ կուսակցություններ երբեք հաջողությամբ պայքարի մեջ չեն մտել երկու գլխավոր կուսակցությունների հետ:

Բազմակուսակցական համակարգը ամենատարածվածներից մեկն է: Այս դեպքում հստակ պետք է տարբերակել կուսակցությունների բազմաքանակություն և բազմակուսակցականություն հասկացությունները: Կուսակցությունների բազմաքանակությունը չի նշանակում բազմակուսակցական համակարգի առկայություն: Բազմակուսակցական համակարգեր ձևավորվում են այն պարագայում, երբ երկարաժամկետ կտրվածքով քաղաքական ուժերից ոչ մեկը միանձնյա չի կարողանում ձևավորել կառավարություն:

Աղբյուր 1, 2, 3, 4, 5, 6